De kracht van verhalen (12)

Een verhaal is als een vuur.

Soms vlamt het op.

Soms lijkt het uitgegaan;

maar het verhaal sterft nooit, het smeult.

Vertellers in soorten (11)

Een veel voorkomend misverstand over vertellen is, dat vertellen exuberant moet zijn, 'groots en meeslepend'. In die opvatting is het, dat vertellers misbaar maken bij bijna elk type verhaal. Ze rijzen en dalen met hun stem zowel als met hun lichaam. Ze sluipen naderbij, en springen plotseling vlak voor je neus op. Met wijdse gebaren onderstrepen ze hun woorden. Die krijgen allemaal zo veel mogelijk nadruk. Vertellers worden hees van hun werk. Als ze klaar zijn moeten ze thuis worden opgelapt.

Er is een ander soort vertellers, net zo goed. Ze hebben zachte stemmen. Ze zijn niet voortdurend aan het woord. Wachten ze hun kans af? Dat is te zeggen, ze herkennen misschien wel kansen waar de exuberante verteller nog te weinig podium zou veronderstellen. Het kan dat je zo'n stille verteller een keer in de trein ontmoet, op een wat langer traject. Hij vraagt je iets onschuldigs over jouw reis en daar komt een korte gedachtenwisseling uit voort... en opeens is er ook een verhaal. Tot je verrassing achteraf is het verhaal net uit, als je op je bstemming bent gearriveerd. Of er is opeens een zachte, onopvallende verteller bij de toespraken voor een jubilaris; of bij een ter aarde bestelling, hij was niet genoteerd maar opeens spreekt hij, en vertelt een anekdote uit zijn persoonlijke herinnering aan de jubilaris, of aan de overledene en het is opeens ook, alsof het wat warmer, wat behaaglijker wordt voor de aanwezigen, de jubilaris glimlacht verrast, zeker, de toespraak van de manager was uitstekend en benadrukte zijn verdiensten voor het bedrijf correct; de overledene lijkt opeens nog even aanwezig te zijn, alsof hij gerustgesteld toeluistert.

Het kan, en soms gebeurt het. Er zijn nu eenmaal soorten vertellers. Wees de verteller die het beste bij je past.

Een stil orkest (10)

In elk verhaal speelt een stil orkest van stemmen. Daarom vraagt een goed verhaal om luisteraars, die ook als ze lezen, meeluisteren. De schrijver laat, als alwetende verteller, de lezer 'horen' wat er in zijn personages omgaat. Met andere woorden, het personage wordt voorgesteld als iemand die in zichzelf praat...Het is wat een vertellend boek spannend maakt, dat we in het normale leven maar zelden horen wat er in een ander nou echt omgaat. De alwetende verteller weet dat, veel beter dan wat mensen er in de gewone werkelijkheid zelf over zeggen, want dat is meestal toch wat men graag wil laten horen. De magie van vertellen, zowel mondeling als in schrift, is dan ook dat het verhaal ons binnenvoert in die verborgen, geheime wereld van anderen. Zeker als je bedenkt dat vertellers niet alleen mensen aan het woord laten, maar ook bijvoorbeeld sprekende dieren opvoeren of voor mijn part bomen, God of de wolken: alles spreekt, openhartiger dan in werkelijkheid, zodra je het aan vertellers toevertrouwt. Zij zijn onze reisleiders naar onbekende eilanden.

Die onbekende wereld, waar we zonder het vermogen tot vertellen nooit zouden komen, is voor ons welzijn net zo belangrijk als eten en drinken. We leven niet alleen in een wereld van aarde, lucht en wolken, maar ook in een vertelde wereld (zie bijvoorbeeld in mijn blog <haikuverhalen> ). Het is een parallel universum, dat onze gewone werkelijkheid weerspiegelt. Zonder die extra dimensie, zouden we bewoners van 'Platland' zijn, levend in een werkelijkheid zonder diepte.

Die diepte scheppen we zelf, want zodra we taal verwerven, beginnen we met vertellen. Kinderen vertellen verhalen aan hun knuffels; soms praten ze hardop. Ze vertellen ook in stilte verhalen aan zichzelf. De meeste volwassen mensen praten ook nog in zichzelf, zeker op spannende momenten, bijvoorbeeld als je een schokkend bericht moet verwerken; of als je zomaar even het verstand op bijna nul zet; of als je iemand zwijgend aanhoort en je denkt er het jouwe van.

Dit praten ín jezelf is vaak een praten tégen jezelf...waardoor de 'monologue interieur' een díalogue intérieur wordt. Er is dan een innerlijke luisteraar.

Oefening: maak je je dat bewust, dan kun je twee stemmen horen in je binnenste: hoe ze klinken, waarin ze verschillen – aangenaam of onaangenaam - , wáár ze het over hebben en wat ze van je willen. Dan ontstaat er een derde, soms 'toeschouwer' genoemd, maar in feite een innerlijke luisteraar. Deze innerlijke luisteraar kan zich desgewenst manifesteren, als hoorbare verteller.

De verteller voor publiek oefent zich in dat van binnen luisteren. Als je in staat bent je eigen stemmen te horen, herken je beter de klank van de personages in het verhaal dat je hardop wil vertellen. Je kunt ontdekken dat het allemaal aspecten zijn van jou zelf ('Wat je zegt ben je zelf'). Je brengt ze tot leven.

Je toehoorders ervaren dat. Je ziet aan hun reacties of het aankomt wat je vertelt. Als je te gespannen bent om daarop te letten, ben je niet goed 'aangesloten': op je verhaal, op je toehoorders en bij je zelf; gouden driehoek van contact in het vertellen. Je aandacht fluctueert tussen die drie. Je bent dan ook minder gespannen, want je voelt, het gaat al niet om jou, het verhaal wil verteld worden. Gezichten raken in trance, vertrokken naar Verhalenland.

Schrijvers – vertellers op papier – geven hun personages – van keukenmeid tot professor – onderling soms dezelfde toon, zelfs in woordkeus. Dan heb je je niet voldoende ingeleefd, denk ik. In de film over het boek In de ban van de Ring, Tolkien's meesterwerk, zijn de stemmen wat dat betreft wél goed gekozen. Herinner je maar eens de stemmen van de 'Enten', de wandelende bomen, of de stem van Gandalf. Niet alleen in de film, ook in het boek roept de tekst in de verbeelding het passende stemgeluid op.

Voor de verteller biedt de kunst van het stemmen 'beluisteren' een groot deel van de vertelstof. Ook een geschreven verhaal dat je voor het voetlicht wilt brengen, moet je eerst zelf 'beluisteren'. Door de bij elk beeld horende stem komt je innerlijke beeldengalerij dicht bij personen uit het echte leven. Tussen een verhaal van buiten leren, of het verinnerlijken en als belevenis weer naar buiten brengen, maakt dit 'inluisteren' het verschil.